حکیم پرتویشیرازیپرتوی شیرازی ، حکیم و شاعر سده‌های نهم و دهم هجری است. فهرست مندرجات۲ - اشعار پرتوی ۳ - تشابه نام پرتوی در منابع تاریخی ۴ - معاصر پرتوی ۵ - فراگیری علوم مختلف ۶ - نظر تذکره نویسان درباره پرتوی ۷ - برخی آثار پرتوی ۸ - آثار مهم پرتوی ۹ - ساقی نامه پرتوی ۱۰ - آثار موجود از پرتوی ۱۱ - تقویم زندگی شاه اسماعیل اول ۱۲ - زمان مرگ و محل دفن ۱۳ - منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - تاریخ ومحل تولدنام او و نام پدرش در تذکره‌ها ذکر نشده و تاریخ ولادتش نیز معلوم نیست، اما با توجه به سال درگذشت او می توان حدس زد که سال ۸۵۷ یا ۸۷۰ بوده است. به نوشته سامی [۱]
شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۲، ص۱۴۹۵، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
و آذر بیگدلی [۲]
لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، ص۲۷۱، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش.
او در شیراز به دنیا آمد اما فخرالزمانی [۳]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ص۱۲۴، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
او را متولد لاهیجان می‌داند.
۲ - اشعار پرتویهمه منابع او را با عنوان حکیم یاد کرده‌اند و اشعاری که در تذکره‌ها به نام وی ثبت شده، گاه ذیل دو نام پرتوی تبریزی و پرتوی لاهیجی آمده است. [۴]
محمود هدایت، گلزار جاویدان، ج۱، ص۲۴۷، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵ش.
[۵]
طلعت اعتماد مقدم، تذکرة طلعت، مجموعه نغمه های پراکنده، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۳۹ش.
[۶]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۲، ص۶۴۸، ج ۵، بخش ۲، تهران ۱۳۶۴ش.
۳ - تشابه نام پرتوی در منابع تاریخیفخرالزمانی از دو پرتوی هم‌عصر، یکی اسفراینی و دیگری لاهیجانی، سخن می‌گوید، [۷]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ص۱۲۴، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
و رکن زاده آدمیت [۸]
محمد حسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۵۴۷-۵۴۸، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
نیز از دو پرتوی هم‌عصر نام می‌برد که اصل یکی از شیراز و دیگری از تبریز بوده است، اما بیش‌تر مؤلفان بر شیرازی بودن او متفق‌اند. ظاهراً نام «پرتو» سبب شده است که برخی تذکره نویسان او را شاعره دانسته و نامهای جعلی «پرتوی تبریزی» و «بی بی پرتوی» را برای او ذکر کنند. [۹]
احمد گلچین معانی، تذکره پیمانه: در ذکر ساقی نامه‌ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان، ج۱، ص۵۱ ـ ۵۲، تهران ۱۳۶۸ش.
۴ - معاصر پرتویاز زندگی پرتوی اطلاع کمی در دست است. او بارها به حجاز سفر کرد و حج گزارد، [۱۰]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۲۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
و معاصر بابافغانی بود. [۱۱]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۹۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۵ - فراگیری علوم مختلفوی فلسفه ، حکمت و عرفان را نزد جلال الدین دوّانی (متوفی ۹۰۸) فراگرفت و در دانش اندوزی و طی مراحل عرفانی به درجه‌ای رسید که استادش او را می‌ستود. [۱۲]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۲، ص۶۴۹، تهران ۱۳۶۴ش.
[۱۳]
مفید بن محمد نبی داور شیرازی، تذکرة مرآت الفصاحه: شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، ج۱، ص۱۰۶، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش.
همچنین وی در نجوم و طب نیز مهارت داشت. [۱۴]
انعام الحق کوثر، «حکیم پرتوی شیرازی»، ج۱، ص۴۶، هلال (کراچی)، سال ۱۹، ش ۸ (آذر ۱۳۵۰).
۶ - نظر تذکره نویسان درباره پرتویتذکره نویسان او را یکی از شاعران چیره دست و خوش سبک روزگار خویش دانسته و سلامت و روانی اشعارش را ستوده‌اند. [۱۵]
تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
[۱۶]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۷ - برخی آثار پرتویبه گفته صفا [۱۷]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۲، ص۶۵۰، تهران ۱۳۶۴ش.
پرتوی دیوان قصیده و غزل داشته است. تعداد ابیات آن را حدود چهار هزار بیت گزارش کرده است. [۱۸]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص ۱۲۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
پرتوی در اواخر عمر یک مثنوی به سبک حدیقة الحقیقة سنایی سروده که بین مردم مقبولیتی نیافته است. [۱۹]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۲،ص۶۵۰، تهران ۱۳۶۴ش.
سه غزل از او در جنگ غیاثی مُذهّب مکتوب در سال ۹۴۲ (کتابخانه ملی ملک، ش ۳۶۶۷) آمده است. [۲۰]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۲،ص۶۵۰، تهران ۱۳۶۴ش.
از او اشعار پراکنده‌ای در تذکره‌ها مضبوط است.
۸ - آثار مهم پرتویمهمترین اثر وی ساقی نامهای عرفانی در قالب مثنوی و بحر متقارب است که از برخی ابیات آن در مدح حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام، چنین برمی آید که پرتوی شیعی مذهب بوده است. ۹ - ساقی نامه پرتویبه گفته برخی، ساقی نامه او «نشئه بیخمار» نام داشته، [۲۱]
تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک،گ ۱۰۵پ، ش ۵۳۲۴.
[۲۲]
تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک،گ ۱۰۶پ، ش ۵۳۲۴.
[۲۳]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، ج۱، ص۱۳۸، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۴]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، ج۱، ص۱۴۰، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۵]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۲، ص۶۵۰، تهران ۱۳۶۴ش.
که در وصف این اثر گفته‌اند، پرتوی آن را چنان خوب سروده که گمان می‌رفته از سروده های فردوسی باشد. [۲۶]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۲۴، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
بسیاری از مؤلفان، ساقی نامه او را از حیث پختگی و دارا بودن مفاهیم حکیمانه و عارفانه از ساقی نامه‌هایی که پس از او سروده شده، با ارزش‌تر دانسته [۲۷]
احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه: در ذکر ساقی نامه‌ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۶۸ش.
و او را از نخستین ساقی نامه سرایان ذکر کرده‌اند. [۲۸]
محمدعلی خزانه دارلو، منظومه های فارسی قرن ۹ تا۱۲، ج۱، ص۹۵، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۰ - آثار موجود از پرتوینسخهای خطی از اشعار حکیم پرتوی شیرازی به خط عبری در کتابخانه بودلیان (ش ۴/۲۶۶۶) محفوظ و میکروفیلم آن (ش ۲۹۴۶) در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. همچنین دو نسخه از ساقی نامه او که در تعداد ابیات متفاوت‌اند (ش ۲۳/۴۰۷۶ و ۳/۵۰۴۴) در کتابخانه ملی ملک موجود است. [۲۹]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، ج۴، ص۲۸۶۴، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
۱۱ - تقویم زندگی شاه اسماعیل اولبرخی منابع [۳۰]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۳۹۷، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش.
از تقویمی یاد کرده‌اند که پرتوی به نام شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۷ـ۹۳۰) و درباره حوادث زندگی او تدوین کرده بوده که در آن از پادشاهی، تغییر خطبه و ضرب سکه به نام او، جنگ چالدران، شکست قوای قزلباش و پیروزی سلطان سلیم عثمانی بر شاه اسماعیل سخن گفته است.
۱۲ - زمان مرگ و محل دفندرگذشت پرتوی را، به اختلاف، سال ۹۴۱ در بغداد [۳۱]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکر میخانه، ج۱، ص۱۲۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۳۲]
احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه: در ذکر ساقی نامه‌ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۶۸ش.
و ۹۲۸ در شیراز [۳۳]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۴۶۵، تهران ۱۳۶۳ش.
و در ۷۱ سالگی دانسته‌اند. درباره مدفن او نیز اختلاف است. برخی آن را در شیراز، در جوار آرامگاه سعدی ذکر کرده‌اند، که اکنون از آن اثری نیست. [۳۴]
آفتاب رای لکهنوی، تذکرة ریاض العارفین، ج۱، ص۱۲۶، چاپ حسام الدین راشدی، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ش.
[۳۵]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۹۸، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
و برخی در بغداد دانسته‌اند. [۳۶]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۲۶، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۳ - منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش. (۲) آفتاب رای لکهنوی، تذکرة ریاض العارفین، چاپ حسام الدین راشدی، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ش. (۳) اثر آفرینان، زندگینامه نام آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال ۱۳۰۰ ش)، زیر نظر کمال حاج سیدجوادی، تهران ۱۳۷۷ ش. (۴) طلعت اعتماد مقدم، تذکرة طلعت، مجموعه نغمه های پراکنده، تهران ۱۳۳۹ش. (۵) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش. (۶) تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴. (۷) محمدعلی خزانه دارلو، منظومه های فارسی قرن ۹ تا۱۲، تهران ۱۳۷۵ش. (۸) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴. (۹) مفید بن محمد نبی داور شیرازی، تذکرة مرآت الفصاحه، شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش. (۱۰) محمد حسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش. (۱۱) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸. (۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۴ش. (۱۳) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۴) انعام الحق کوثر، «حکیم پرتوی شیرازی»، هلال (کراچی)، سال ۱۹، ش ۸ (آذر ۱۳۵۰). (۱۵) احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه، در ذکر ساقی نامه‌ها و احوال و آثار ساقی نامه سرایان، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۶) احمد گلچین معانی ، «شاعرانی که شاعره شناخته شده اند»، هنر و مردم، ش ۱۷۱ (دی ۱۳۵۵). (۱۷) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش. (۱۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۹) محمود هدایت، گلزار جاویدان، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵ش. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حکیم پرتوی‌شیرازی»، شماره۲۶۹۳. رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران فارسی
|